MẠCH NHÂM

MẠCH NHÂM

(REN MAI - JENNMO) The Vessel of Conception - Vaisseau Conception)

1- ĐẶC TÍNH
- Quản lý các kinh Âm.
- Giao hội với:
+ Kinh Thái Âm Tỳ ở huyệt Trung Quản (Nh 12).
+ Kinh Quyết Âm Can ở huyệt Ngọc Đường (Nh 18).
+ Kinh Thiếu Âm Thận ở huyệt Liêm Tuyền (Nh 23).
- Nhâm Mạch nhận khí của:
•. Can ở huyệt Khúc Cốt (Nh 2).
• . 3 kinh Âm ở chân (Can, Tỳ, Thận) ở huyệt Trung Cực (Nh 3) và Quan Nguyên (Nh 4).
• . Thận và mạch Xung ở huyệt Âm Giao (Nh 7).
• . Tỳ ở huyệt Hạ Quản (Nh 10).
• . Tất cả các lạc mạch ở huyệt Chiên Trung (Nh 17).
•. Mạch Âm Duy ở huyệt Thiên Đột (Nh 22) và Liêm Tuyền (Nh 23).
- Nhâm Mạch lạc với:
+ Phía trên: Vùng mặt với mạch Đốc ở huyệt Ngân Giao (Đc 28), ở mắt, qua trung gian của kinh Vị (Dương Minh) ở h. Thừa Khấp (Vi 1).
• + Phía dưới: Vùng hội âm với Mạch Đốc ở huyệt Trường Cường (Đc.1).

2.ĐƯỜNG VẬN HÀNH
Khởi đầu từ hố chậu, nhô ra tại Hội âm, đi lên, qua lông mu theo đường giữa bụng lên ngực, họng, đến cằm ở h. Thừa Tương (Nh 24).
Từ h. Thừa Tương mạch chạy quanh vùng miệng môi, hợp với mạch Đốc ở h. Ngân Giao (MĐ 28).
Chia làm 2 nhánh (phải và trái), lên mặt ở h. Thừa Khấp (Vi.1) và nhập vào mắt.
Đường mạch ở bụng xuất phát ở huyệt Cưu Vĩ (Nh 15) và đi vào trong bụng.

3. BIỂU HIỆN BỆNH LÝ
- Da bụng đau (thực), da bụng ngứa (hư) (LKhu.10).
Lưng đau, toát mồ hôi, khi mồ hôi khô thì thoát nước, lúc uống nước rồi thì muốn chạy (‘Thích Yêu Thống’ - TVấn.41).
- Nam bị sán khí, nữ bị đái hạ, tích tụ (‘Cốt Không Luận’ - TVấn. 60).
- Nam bị thất sán (7 loại sán khí), nữ bị hà tụ (trưng hà, tích tụ) (Nan Kinh 29).
- Trong bụng có khí tụ như ngón tay đau xông lên tim không thể cúi ngửa gì được (Mạch Kinh, Q. 2).
- Thoái vị, bạch đới, ho, khó thở, bệnh ở hệ tiết niệu, sinh dục (Trung Quốc Châm Cứu Học Khái Yếu).
- Trĩ, tiêu chảy, kiết l, sốt rét, ho, ói ra máu, thiếu máu, răng đau, họng sưng, tiểu không thông, ngực và vùng thượng vị đau, ngăn nghẹn, sinh xong bị trúng phong, lưng đau, thai chết không xổ ra, lạnh ở vùng bụng rốn, nôn mửa, nấc, vú đau, băng lậu, băng huyết (Châm Cứu Học Thượng Hải ).
- Thoái vị, đới hạ (khí hư), bụng có khối u, không sinh đẻ được, bệnh ở hệ tiết niệu, sinh dục, dạ dầy, họng, thanh Quản (Châm Cứu Học Việt Nam).

4. ĐIỀU TRỊ
- Châm huyệt Cưu Vĩ (Nh 15) theo LKhu.10.
- Châm thích trên mạch Trực Dương 3 nốt, mạch này tại trên Kiểu dưới Khích 5 thốn, nó nằm ngang. Thấy mạch đó thịnh phải để cho xuất huyết (TVấn.41).
- Châm và cứu huyệt Thừa Tương (Nh.24) theo Châm Cứu Đại Thành.
- Cách chung châm huyệt Liệt Khuyết (Ph.7) là huyệt giao hội với mạch Nhâm.
Sách ‘ Pathogéni Et Pathologie En Ergetiques En Medecines Chinoise’ triển khai về mạch Nhâm như sau:
1- Tà Khí Ở Các Nhánh Phụ
a-Nhánh Phụ Ở Mặt Trước Qua Kinh Dương Minh
+ Triệu Chứng: Môi và lợi sưng đau, nói khó, cơ mặt co giật, liệt mặt, chảy nước mắt, mi mắt giật.
+ Điều Trị: châm huyệt Hội của mach Nhâm và kinh Dương minh: huyệt Thừa Tương (Nh.24), Thừa Khấp (Vi.1), Hòa Liêu (Đtr.19), Nghênh Hương (Đtr.20) và các A Thị Huyệt.
2- Tà Khí Ở Lạc Mạch Ở Bụng
+ Triệu Chứng: da bụng đau (Thực chứng), ngứa (Hư chứng).
+Điều Trị: bổ hoặc tả huyệt Cưu Vĩ (Nh.15).
c- Tà Khí Ở 3 Kinh Âm
Theo thiên ‘Căn Kết’ (Linh Khu 5, 28-30):
-Túc Thái Âm lấy ‘kết’ ở huyệt Thái Thương (Trung Quản - Nh.12).
-Túc Thiếu Âm lấy ‘kết’ ở huyệt Liêm Tuyền (Nh.23).
-Túc Quyết Âm lấy ‘kết’ ở huyệt Ngọc Anh (Ngọc Đường - Nh.18).
Cũng theo Linh Khu thì:
. Thái Âm là phần phù (nổi) nhất của 3 kinh Âm, khai ở biểu bì.
. Thiếu Âm: phần sâu nhất, khai ở phần lý.
. Quyết Âm: phần giữa, đóng vai trò ‘kết’ cho Thái Âm và Thiếu Âm.

3- Nhâm Mạch và Kinh Can
Trong số 3 kinh Âm ở chân thì kinh Can rất quan trọng vì đường vận hành ở bụng của nó hội với mạch Nhâm ở bụng dưới.
Sự liên hệ này biểu lộ rõ nhất là đối với các bệnh ở bụng dưới, sinh dục.
Thí dụ:
+Tà khí uất trệ ở kinh Can gây ra chứng Sán khí.
+ Can Thận hư gây ra bệnh Đới Hạ.
+ Âm tà kết tụ gây ra bệnh Trưng hà, U nang buồng trứng, Ung thư tử cung, Ung thư tiền liệt tuyến....
Các bệnh này chủ yếu do hàn, nhiệt, thấp xâm nhập trước hết vào 3 kinh Âm ở chân rồi vào mạch Nhâm qua huyệt Khúc Cốt (Nh.2), Trung Cực (Nh.3) và Quan Nguyên (Nh.4) để xâm nhập vào cơ quan sinh dục. Vì vậy, bệnh chứng ở bộ phận sinh dục phải điều trị ở 3 kinh âm ở chân.
d- Nhâm Mạch Và Vệ Khí
Vệ khí vận hành ở bên ngoài mạch còn Doanh khí vận hành ở trong mạch (LKhu 18, 4). Khi tà khí xâm nhập vào cơ thể thì Vệ khí của cơ thể sẽ chống lại với tà khí và gây nên trướng, sưng phù ở da (LKhu 35, 37-43). Khi điều trị phải châm vào ‘Khí Huyệt’ và vùng nhục hoang, tức là châm vào huyệt Mộ của Vị với Tiểu trường và 2 huyệt của khí: Trung Quản (Nh.12 - Mộ của Vị), Quan Nguyên (Nh.4 - Mộ của Tiểu trường), Thượng Quản (Nh.13) và Hạ Quản (Nh.10).
Công thức này cho thấy:
Nhâm Mạch đóng vai trò duy trì sự quân bình Doanh khí, Vệ khí và Tân dịch vì:
• Trung Quản là Mộ huyệt của Vị.
• Thượng Quản là huyệt Hợp của Biểu ở Vị, nơi Doanh khí và Vệ khí hội ở ngực.
• Hạ Quản là huyệt Hợp ở Lý của Vị, nơi Vệ khí và tân dịch hội ở Thận.
Nhâm Mạch vừa tiếp nhận khí của 3 kinh Âm vừa nhận khí của phủ nữa (Linh Khu 19)

24 HUYỆT TRÊN NHÂM MẠCH

1. Hội âm:
Vị trí: Ở giữa tiền âm và hậu âm (đàn ông thì lấy điểm giữa đường nối bìu và hậu môn, đàn bà lấy điểm giữa đường nối giữa bờ sau môi lớn và hậu môn).
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1-2 thốn, phụ nữ có thai cấm châm. Cứu 5 mồi. (Trước khi châm nhắc người bệnh đi tiểu tiện)
Chủ trị: Đái dầm, khó tiểu tiện, liệt dương, di tinh, nhiều khí hư, co dạ con không đều.

2. Khúc cốt
Vị trí: Ở bờ trên xương mu, nằm ngửa lấy huyệt từ giữa rốn xuống 5 thốn, ở đường chính giữa bụng.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1-2 thốn, phụ nữ có thai cấm châm. cứu 5 mồi (trước khi châm nhắc người bệnh đi tiểu tiện).
Chủ trị: Đái dầm, khó tiểu tiện, liệt dương, di tinh, nhiều khí hư, co dạ con không đều.

3. Trung cực
Vị trí: Phía trên huyệt Khúc cốt 1 thốn. Nắm ngửa lấy huyệt, từ giữa rốn thẳng xuống 4 thốn.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 0,8 đến 1 thốn, tê tức cục bộ, có khi lan xuống bộ phận sinh dục, phụ nữ có thai không châm. Cứu 5 mồi, hơ 5-10 phút.
Chủ trị: Di tinh, đái dầm, liệt dương, đau cắn dưới rốn, ỉa ra máu, ly, kinh nguyệt không đều, khí hư, đau bụng hành kinh, tắc kinh, băng huyết, lậu huyết.
Tác dụng phối hợp: Với Tam âm giao, trị trẻ em đái dầm; Với Quan nguyên, Tam âm giao, trị di tinh; Với Tử cung trị băng, xuất huyết dạ con (huyệt Tử cung ở huyệt Trung cực, sang ngang mỗi bên 3 thốn).

4. Quan nguyên
Vị trí: Ở dưới rốn, nằm ngửa lấy huyệt, từ giữa rốn xuống 3 thốn, từ Khúc cốt lên 3 thốn.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 0,8 đến 1,5 thốn, phụ nữ có thai không châm. Cứu 7 mồi, hơ 5-15 phút.
Chủ trị: Đau lưng, đau bụng, đau quanh rốn, đái dầm, di tinh, liệt dương, ỉa chảy, kinh
nguyệt không đều, băng lậu huyết, choáng váng sau đẻ, trúng gió hư thoát, ung nhọt trong ruột.
Tác dụng phối hợp: Với Tam âm giao, trị di tinh; Túc tam lý, trị 5 chứng lậu (đái buốt); với Khí hải, Dũng tuyền, trị bí đái sau đẻ.

5. Thạch môn:
Vị trí: Ở dưới rốn, từ giữa rốn xuống 2 thốn
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1 đến 1,5 thốn, phụ nữ có thai cấm châm. cứu 3 mồi, hơ 5-15 phút.
Chủ trị: Kinh nguyệt quá nhiều, bế kinh sán khí, đau bụng, bí đái, đái dầm phù thũng, cao huyết áp.
Tác dụng phối hợp: Với Trung cực, Dương lăng tuyền trị đái dầm.

6. Khí hải:
Vị trí: Ở dưới rốn, nằm ngửa lấy huyệt, từ giữa rốn xuống 1,5 thốn.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 0,8-1,5 thốn, phụ nữ có thai không châm. Cứu 7 mồi, hơ 5-15 phút.
Chủ trị: Đau bụng, tảng sáng ỉa chảy (ngũ canh tiết), đau lưng, đái dầm, di tinh, kinh nguyệt không đều, băng lậu huyết, đau bụng hành kinh, tắc kinh, choáng váng sau đẻ, trúng gió hư thoát.
Tác dụng phối hợp: Với Tam âm giao, trị di tinh; Với Hành gian, Trung cực, trị đau bụng hành kinh; Với Huyết hải, Tam âm giao, trị kinh nguyệt không đều.

7. Âm giao
Vị trí: Thẳng rốn xuống 1 thốn, nằm ngửa lấy huyệt
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1,5-2,5 thốn. Cứu 7 mồi.
Chủ trị: Viêm niệu đạo, viêm nội mạc tử cung, kinh nguyệt không đều, đau bụng sau đẻ, sản dịch không đứt, ngứa âm hộ, đau sán khí.

8. Thần khuyết
Vị trí: Chính giữa rốn, nằm ngửa lấy huyệt
Cách châm: Cấm châm. Cứu cách muối, từ 5-15 mồi hoặc hơn nữa.
Chủ trị: Sôi bụng, đau bụng, ỉa chảy, ly trúng gió hư thoát, choáng váng sau đẻ.
Tác dụng phối hợp: Với Khí hải, Quan nguyên, Tam âm giao, trị trúng gió hư thoát.

9. Thuỷ phân
Vị trí: Giữa rốn thẳng lên 1 thốn, nằm ngửa lấy huyệt, phụ nữ có thai trên 5 tháng không châm
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1-2,5 thốn. cứu 3- 15 mồi.
Chủ trị: Khó tiểu tiện, phù nước, sôi bụng, ỉa chảy.

10. Hạ quản
Vị trí: Giữa rốn thẳng lên 2 thốn, nằm ngửa lấy huyệt, phụ nữ có thai trên 5 tháng không châm
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1-2,5 thốn. cứu 3-15 mồi
Chủ trị: Đau dạ dày, tiêu hoá kém, sa dạ dày, viêm ruột.

11. Kiến lý
Vị trí: Giữa rốn thẳng lên 3 thốn, nằm ngửa lấy huyệt, phụ nữ có thai trên 5 tháng không châm.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1 đến 2,5 thốn. Cứu 3-15 mồi
Chủ trị: Đau dạ dày, nôn mửa, tiêu hoá kém, phù nề, viêm phúc mạc

12. Trung quản
Vị trí: Trên rốn 4 thốn, nằm ngửa lấy huyệt, phụ nữ có thai trên 5 tháng không châm.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 0,8-1 thốn. Cứu 7 mồi, hơ 5-15 phút
Chủ trị: Đau da dày, trướng bụng, nôn mửa, ợ chua, ỉa chảy, ly, táo bón, mất ngủ, cao huyết áp.
Tác dụng phối hợp: Với Thiên khu, Túc tam lý, trị lỵ; với Túc tam lý, trị đau bụng.

13. Thượng quan:
Vị trí: Trên rốn 5 thốn, nằm ngửa lấy huyệt
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 1 đến 2 thốn, cứu 3-15 mồi.
Chủ trị: Viêm dạ dày, loét hành tá tràng, nôn mửa, trướng bụng, nấc.

14. Cự khuyết
Vị trí: Trên rốn 6 thốn, nằm ngửa lấy huyệt
Cách châm: Châm chếch kim xuống dưới, sâu 0,5-1 thốn. Cứu 3-15 mồi, hơ 5-10 phút.
Chủ trị: Bệnh tim, đau dạ dày, nôn mửa.
Tác dụng phối hợp: Với Tâm du, Thông lý, Khích môn, trị đau nhói vùng trước tim.

15. Cưu vỹ
Vị trí: Trên rốn 7 thốn, dưới lõm ức 1 thốn, đầu mũi nhọn xương ức
Cách châm: Châm chếch mũi kim xuống dưới, sâu 0,5-1,5 thốn. Không cứu.
Chủ trị: Đau vùng tim, chứng nghẹn, điên cuồng, động kinh.
Tác dụng phối hợp: Với Thần khuyết, Hậu khê, trị điên cuồng, động kinh.

16. Trung đình
Vị trí: Ở giữa ngực, ngang khe sườn 5-6, từ huyệt Chiên trung xuống 1,6 thốn.
Cách châm: Châm chếch kim, sâu 3-5 phân. cứu 5 mồi
Chủ trị: Ho, suyễn, trẻ em trớ sữa, nôn mửa

17. Chiên trung
Vị trí: Giữa đường nối hai núm vú trên ngực.
Cách châm: Châm dưới da, mũi kim ngược lên trên, xuống dưới, hoặc sang ngang, sâu 0,5- 1 thốn. Cứu 5 mồi, hơ 5-10 phút.
Chủ trị: Sữa không xuống, có nhọt ở vú, ho, hắng, hen, suyễn, nấc, đau ngực.
Tác dụng phối hợp: Với Thiếu trạch, Nhũ căn, trị ít sữa; Với Nội quan, Tam âm giao, trị đau tim; Với Thiên đột trị ho.

18. Ngọc đường
Vị trí: Trên huyệt Chiên trung 1,6 thốn, ngang với khe sườn 3-4.
Cách châm: châm chếch kim, sâu 0,3-0,5 thốn, cứu 3 mồi.
Chủ trị: Viêm phế quản, lao phổi, viêm hung mạc

19. Tử cung
Vị trí: Trên huyệt Chiên trung 3,2 thốn, ngang khe sườn 2-3
Cách châm: Châm chếch kim, sâu 0,3-0,5 thốn. Cứu 3 mồi.
Chủ trị: Viêm phế quản, lao phổi, viêm hung mạc.

20. Hoa cái
Vị trí: Dưới huyệt toàn cơ 1,6 thốn, ngay chính giữa xương ức, chỗ tiếp gián đoạn cán và thân xương ức.
Cách châm: Châm chếch kim, sâu 0,3-0,5 thốn. Cứu 3 mồi.
Chủ trị: Viêm hầu họng, đau ngực, ho hen.

21. Toàn cơ
Vị trí: Huyệt Thiên đột xuống 1 thốn.
Cách châm: Châm chếch kim, sâu 0,3-0,5 thốn. Cứu 3 mồi.
Chủ trị: Đau ngực, ho hen, hầu họng sưng đau.

22. Thiên đột
Vị trí: Chỗ lõm trên xương ngực, sát bờ trên xương ức, ngang với bờ trên xương đòn ở hai bên (phía trong xương ức)
Cách châm: Châm chếch mũi kim xuống phía trong xương ức, sâu 0,5 – 1 thốn. Cứu 3 mồi hơ 5 phút.
Chủ trị: Ho hắng, hen xuyễn, sưng họng, nấc, bướu  cổ, nôn mửa
Tác dụng phối hợp: Với Chiếu hải trị mai hạch khí (loạn cảm họng); Với Chiên trung trị ho hắng.

23. Liêm tuyền
Vị trí: Chỗ lõm phía trên yết hầu, ngửa cổ, đưa cằm ra phía trước, thầy thuốc dùng ngón tay cái chỉ xuống đặt nếp gấp ngang của ngón cái vào giữa cạnh xương cằm, đầu ngón quặp vào dưới hàm, tới đâu thì đó là huyệt.
Cách châm: Châm mũi kim hướng về huyệt não bộ, sâu 0,3 –0,5 thốn. Cứu 3 mồi, hơ 5m phút.
Chủ trị: Sưng lưỡi, đau dưới lưỡi, trúng gió cứng lưỡi không nói, nuốt khó.
Tác dụng phối hợp: Với Trung xung trị dưới lưỡi sưng đau.

24. Thừa tương
Vị trí: Ở chỗ lõm giữa môi dưới, dựa ngửa đầu, há mồm, huyệt ở chỗ lõm.
Cách châm: Châm đứng kim, sâu 0,2–0,3 thốn. Cứu 1 mồi, hơ 5 phút.
Chủ trị: Cổ cứng, động kinh, đau răng, méo miệng, chảy dãi.
Tác dụng phối hợp: Với Phong phủ trị cổ gáy cứng đau; với Địa thương trị môi lở.